Tiểu Thừa

1. Vô thường

Tiểu Thừa dạy rằng mọi sự vật trong vũ trụ đều chịu quy luật vô thường, trải qua bốn giai đoạn: sinh, trụ, dị, diệt (hoặc thành, trụ, hoại, không).

Sinh: Sự vật xuất hiện, như con người sinh ra hay cây cối đâm chồi.
Trụ: Giai đoạn tồn tại và phát triển, có thể kéo dài từ vài khoảnh khắc (như một niệm) đến hàng triệu năm (như một hành tinh).
Dị: Sự biến đổi, suy yếu, như con người già đi hay cây cối héo tàn.
Diệt: Sự tiêu mất, kết thúc một chu kỳ, như cái chết của con người hoặc sự rụng lá vào mùa đông.

Tiểu Thừa nhấn mạnh sát na vô thường, tức sự thay đổi diễn ra cực kỳ nhanh chóng, trong từng khoảnh khắc (một niệm được chia thành 90 sát na). Ví dụ, trong một ngày, cơ thể con người được cho là “chết đi sống lại” hàng tỷ lần do sự thay đổi liên tục của các tế bào. Sự chấp trước vào ý niệm “thường trụ” là nguồn gốc của đau khổ, vì con người lầm tưởng sự vật bất biến hoặc “chết là hết”. Tiểu Thừa khẳng định cái chết không phải là kết thúc mà là điều kiện cho một sự sống mới, tạo nên chuỗi sinh sinh tử tử liên miên, như những hình ảnh nối tiếp trong một cuốn phim.

2. Vô ngã

Tiểu Thừa dạy rằng mọi sự vật trong vũ trụ đều chịu quy luật vô thường, trải qua bốn giai đoạn: sinh, trụ, dị, diệt (hoặc thành, trụ, hoại, không).

Sinh: Sự vật xuất hiện, như con người sinh ra hay cây cối đâm chồi.
Trụ: Giai đoạn tồn tại và phát triển, có thể kéo dài từ vài khoảnh khắc (như một niệm) đến hàng triệu năm (như một hành tinh).
Dị: Sự biến đổi, suy yếu, như con người già đi hay cây cối héo tàn.
Diệt: Sự tiêu mất, kết thúc một chu kỳ, như cái chết của con người hoặc sự rụng lá vào mùa đông.

Tiểu Thừa nhấn mạnh sát na vô thường, tức sự thay đổi diễn ra cực kỳ nhanh chóng, trong từng khoảnh khắc (một niệm được chia thành 90 sát na). Ví dụ, trong một ngày, cơ thể con người được cho là “chết đi sống lại” hàng tỷ lần do sự thay đổi liên tục của các tế bào. Sự chấp trước vào ý niệm “thường trụ” là nguồn gốc của đau khổ, vì con người lầm tưởng sự vật bất biến hoặc “chết là hết”. Tiểu Thừa khẳng định cái chết không phải là kết thúc mà là điều kiện cho một sự sống mới, tạo nên chuỗi sinh sinh tử tử liên miên, như những hình ảnh nối tiếp trong một cuốn phim.

Tiểu Thừa phân tích rằng cái gọi là “ta” chỉ là sự kết hợp tạm thời của tứ đại (địa, thủy, hỏa, phong) và ngũ uẩn (sắc, thọ, tưởng, hành, thức), không có thực thể cố định.

Thân (sắc): Là sự kết hợp của bốn yếu tố (đất, nước, lửa, gió). Ví dụ, hơi thở vào phổi tạm gọi là “của ta”, nhưng khi thở ra lại thuộc về ngoại cảnh. Nếu tách rời tứ đại, không còn gì để gọi là “ta”.
Tâm (thọ, tưởng, hành, thức): Bao gồm cảm xúc, tri giác, tư duy, và ý thức. Những yếu tố này cũng chỉ là sự hội hợp tạm thời, tan rã khi nhân duyên không còn.

Tiểu Thừa sử dụng thuyết nhân duyên để phá bỏ ngã chấp (chấp có “ta”). Ví dụ, câu chuyện “dây thừng và con rắn” minh họa: trong bóng tối, một sợi dây bị lầm tưởng là con rắn (ngã chấp); khi ánh sáng chiếu rọi, ta nhận ra đó chỉ là dây thừng (chân lý). Cái “ta” không phải không tồn tại, nhưng chỉ là giả hợp, “phi hữu, phi không” (có mà không, không mà có). Nhận thức này giúp hành giả vượt qua mê lầm để đạt chánh kiến.

3. Hạn chế của Tiểu Thừa

Tiểu Thừa phân tích sự vật một cách tỉ mỉ, nhưng chủ yếu tập trung vào hiện tượng luận, chưa đi sâu vào bản thể luận như Đại Thừa. Giáo lý Tiểu Thừa nhấn mạnh tự lực, thực hành Tứ Diệu Đế, Bát Chánh Đạo, và thiền Vipassana để đạt Niết-bàn, nhưng không mở rộng đến lý tưởng cứu độ chúng sinh như Đại Thừa.

Tiểu Thừa dựa trên Tam Tạng Pali (Tipitaka), bao gồm:

• Kinh Tạng (Sutta Pitaka): Ghi lại các bài giảng của Đức Phật, tập trung vào giáo lý thực hành:
  • Kinh Chuyển Pháp Luân: Giới thiệu Tứ Diệu Đế, nền tảng của Phật giáo.
  • Kinh A Hàm: Bao gồm các bài giảng về Tứ Diệu Đế, Thập Nhị Nhân Duyên, và các nguyên lý luân lý.
  • Kinh Pháp Cú (Dhammapada): Tập hợp các câu kệ ngắn, hướng dẫn đạo đức và trí tuệ.

• Luật Tạng (Vinaya Pitaka): Quy định giới luật cho Tăng đoàn, hướng dẫn đời sống tu sĩ, như các giới cấm và quy tắc ứng xử.
• Tạng A-tì-đàm (Abhidhamma Pitaka): Phân tích chi tiết các pháp (dhamma) về tâm lý và triết lý, giải thích bản chất của tâm và vật chất.

Các kinh điển này được kiết tập sớm nhất sau khi Đức Phật nhập diệt, chủ yếu lưu truyền ở Sri Lanka, Thái Lan, Myanmar, Lào, và Campuchia. Chúng nhấn mạnh việc giữ gìn giáo điều nguyên thủy và thực hành nghiêm ngặt để đạt giải thoát.

Tiểu Thừa là nền tảng của Phật giáo, với giáo lý cốt lõi về vô thường và vô ngã, được phân tích sâu sắc qua thuyết nhân duyên. Kinh điển Tiểu Thừa, đặc biệt là Tam Tạng Pali, cung cấp hướng dẫn thực tiễn để hành giả đạt Niết-bàn thông qua tự lực và chánh kiến. Dù tập trung vào hiện tượng luận và giải thoát cá nhân, Tiểu Thừa đóng vai trò quan trọng trong việc bảo tồn lời dạy nguyên thủy của Đức Phật, tạo nền tảng cho sự phát triển đa dạng của Phật giáo trên toàn thế giới.